EMAO EN LIÑA: Etiquetas e embalaxes de perfumería. Séculos XIX e XX [SERIGRAFÍA]

Orxía Barcelona, Myrurgia, 1932. Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografía, 240 x 170 mm

O deseño gráfico de produtos Orxía de Myrurgia é de Eduard Jener quen asina moitos dos deseños desta casa e a quen se debe considerar un dos creadores máis puros do art déco. Os motivos florais da fucsia ilustran todas as etiquetas destinadas a decorar as caixas de xabóns e pos de beleza da mesma gama.

Na exposición "A arte da beleza" atopamos unha selección de algo máis de duascentas pezas dos materiais gráficos que conserva a Biblioteca Nacional de España relacionados coa fabricación, a imaxe e a publicidade da industria da perfumería durante os séculos XIX e XX. Libros e revistas, gravados, debuxos e fotografías, etiquetas e envoltorios, discos e partituras, carteis e impresos publicitarios que recollen todo tipo de imaxes, algunhas delas moi reconocibles, de perfumes, xabóns, cosméticos e outros produtos para a hixiene persoal.

Dende a aula de serigrafía artística durante este mes estivemos a traballar con esta temática centrándonos na figura de Federico Ribas e súa labor como artista gráfico para Gal. Amosaremos algúns traballos do alumnado do Nivel Básico nas vitrinas da entrada e este venres 8 de abril haberá a conferencia:

" E así o cinema converteuse defacto no verdadeiro gran arte visual do século XX e o eran tamén as bandas sonoras cinematográficas — un subproducto do cinema—, o cartel, a canción melódica, o tango, e un longo etcétera que no seu momento «funcionaba» só, pois conectaba co público sen demasiada necesidade de promoción e tiña vida propia sen precisar de coartadas culturais elaboradas por teóricos. Só que aqueles eran xéneros que non tiñan pedigrí; lles faltabanlas muletas sabias que os maîtres à penserdisponen para soster e avalar as industrias culturais de prestixio, e por tanto a ninguén se lle ocorría que aqueloutros produtos orfos de empaque teórico sentasen praza de obras de arte. Entre estes xéneros artísticos, entón non detectados como talespor a maioría, estaba o deseño gráfico, a decoración publicitaria, en definitiva o que logo se chamou o grafismo. En principio era humildemente o ornamento efémero de envoltorios de produtos varios —no caso da presente exposición, de perfumería ou cosmética— ou os anuncios que se inserían na prensa ou servían como carteis para incipientes cam- pañas de promoción aínda entón non demasiado programadas. Sen embargo, todo isto, que todos vían pero que ninguén miraba, tiña pais: os debuxaban e executaban bos profesionais, tal vez sen pretensións pero con moito oficio, e estampábano pulcros talleres gráficos que garantían unha comunicación visual solvente. Todo o máis eran mensaxes subliminares, xa que ao final todo aquel traballo estaba condenado a acabar na papeleira: era unha arte sen status, que contrastaba con tanta pintura prestixiada que amenudo, contrariamente, podía chegar a ser status sen arte.

O tempo con todo foi poñendo as cousas no seu sitio. Entretantos envoltorios e impresos anunciadores de xabóns, colonias ou perfumes, algúns podían ser banais, pero outros non o eran en absoluto. Aínsa máis, eran positivamente «artísticos» aínda que ninguén aínda atinara a clamalo abertamente. Quen os realizaba utilizaban os mesmos materiais, ou parecidos, aos usados polos artistas «maiores» para elaborar as súas realizacións «de museo». E tan artísticas eran as creacións daqueles grafistas, que aínda non se chamaban así, que a Biblioteca Nacional de España, onde a tantos incunables, augafortes ou libros de bibliófilo rendéuselles pleitesía en doctas exposicións, agora, hoxe, avala ao mesmo nivel todo este tipo de complementos gráficos efémeros que o común dos mortais pasouse lavida contemplando pero á vez, sen dúbida e sen malicia, desprezando. Unha composición ao óleo dentro dun marco e exposta nunha sala de arte podería chegar a ser xenial a ollos do espectador, pero a mesma reproducida nun cartel publicitario de calquer produto prosaico, pegado a unha parede, non era vista polo mesmo espectador máis que como un anuncio comercial sen asomo de valor estético reconocible.

(...)

É certo que en moitas ocasións, ao principio, os artesáns encargados de «vestir» un perfume ou un xabón non eran gran cousa máis que empleados do fabricante, ou algún dos moitos ilustradores de revistas vulgares e correntes reciclados para facer algunha viñeta alusiva e polo tanto tratar de reivindicalos como grandes artistas podería parecer ao observador medio buscarlle tres pés ao gato. Pero pronto empezaron a surxir verdadeiros artistas recoñecidos que poñían os seus cinco sentidos na creación daquela arte «decorativa» en principio tan humilde.

O paradigma máis próximo deste tipo de creador novo sería alguén moi ben representado nesta exposición, Esteve Monegal i Prat, dono da fábrica de perfumería Myrurgia, que deu un envorco cualitativo espectacular a aquel tipo de complemento gráfico do produto que a súa empresa elaboraba.

Ao ter que cambiar o seu oficio de escultor puro polo de fabricante de perfumes, Monegal expuxo a súa industria renovada non como un mero negocio senón como algo susceptible de ter tamén a gran dimensión artística que el deixaba atrás co arrinconamiento forzoso de súa actividade escultórica aínda que el mesmo debía ser ben consciente de que en vida non vería á súa Myrurgia equiparada a algo verdadeiramente conceptuado de «cultural».

Pero o certo é que a selección de produtos que lanzou a súa empresa non responde simplemente á satisfacción normal dunhas necesidades do mercado, senón a unha sensibilidade especial, evocadora a miúdo de mundos exóticos, orientais, refinados e para iso envases, envoltorios e elementos de soporte publicitario foron deseñados con gran exquisitez e respondendo de verdade a unha liña estética coherente que á súa vez resultaba atractiva para o público comprador.

Aínda que no seu momento esta formulación non fose valorado como definitivamente «artístico», a sensibilidade coa que foi plasmado o nivel estético dos colaboradores dos que Monegal rodeouse tiña unha verdadeira categoría artística, que con todo necesitou casi un século para ser recoñecida como tal.

Nun principio Monegal solicitou a colaboración gráfica de Josep Obiols, un dos pintores, debuxantes e gravadores máis xenuínos para dar imaxe aos seus produtos e aínda que tamén utilizaría a algún outro artista plástico como Jacob Wilkinson, a unha famosa pintura de Julio Moisés representando á bailarina Tórtola Valencia, ou máis tarde a Alfred Opisso, preferentemente convertería ao valenciano de orixe Eduard Jener no grafista ideal para a súa empresa. Este adaptouse con gran versatilidade a todo tipo de estilos e trazos diversos, desde o clasicismo ao orientalismo, desde a pura liña sintética ao colorismo máis vivo.

Curiosamente o caso Monegal non foi único entre nós. No mesmo ámbito da perfumería, Robert Chaveau Vasconcel, tamén escultor, de tanto voo que se relacionou con Auguste Rodin, velaría seguramente pola estética da súa firma comercial deste mesmo ramo, fundada pola súa nai en Francia. A firma estableceuse tamén en España, e Vasconcel corroborou a súa especial sensibilidade estética ao instalarse personalmente, en Sant Cugat del Vallés, nunha vivenda magnífica , A casa Lluch, tamén coñecida como casa Vasconcel, construída en 1906 en pleno bosque polo arquitecto Eduard Maria Balcells, un modernista moi característico, aínda que non sexa dos máis famosos representantes deeste estilo tan vinculado á arte catalá do cambio de século. Tamén perfumes Dana, empresa creada en Barcelona en 1932, e logo expandida por medio mundo, pode citarse neste contexto. Fixo famoso un aroma aplicado a diversos produtos chamado Tabú, para o que se utilizó a imaxe dunha pintura ao óleo de fin de século, A sonata a Kreutzer, do francés René Prinet, obra propiedade da mesma compañía. É un cadro dun neorromanticismo arrebatado, obra dunha rara perfección, que se converteu nun verdadeiro emblema, en gran parte grazas á divulgación masiva que representou a súa utilización neste anuncio longamente difundido. En fábricas doutros produtos da época tamén houbo empresarios que proviñan do mundo da arte. A famosa Uralita, que asolagou o mercado de elementos construtivos de fibrocemento desde principios do século XX, era unha empresa de Josep Maria Roviralta, que fora fugazmente un dos poetas simbolistas máis representativos da literatura catalana e que á súa vez fora un debuxante típico do estilo art nouveau, cuxas composicións se divulgaron a través da revista barcelonesa Luz, avanzada do modernismo, nos anos finais do século XIX.Volvendo ao círculo dos produtos de beleza e de tocador, diversos artistas máis ou menos coñecidos traballaron ocasionalmente paraa súa publicidade ou envoltorios. Eulogio Varela Sartorio, o debuxante art nouveaumás destacado do círculo madrileño, traballou para a Perfumería Inglesa de Madrid en 1901. Francisco de Cidón debuxou para a perfumería Ladivferde Barcelona en 1903. Joan Llaverías, debuxante de prensa e tamén pintor, traballou na publicidade da casa Jové e Blanchhacia ese mesmo ano. Enrique Varela de Seijas fíxoo para Floralia en 1914,e para a mesma asina tamén traballaron o gran ilustrador Salvador Bar- tolozzi, en 1916, e Pepito Zamora, en 1919. Tras pasar por París de Lle Rire, Federico Ribas e os seus atildadas composicións estiveron íntimamente vinculados desde 1916 á casa Gal, coa que fixo campañaspublicitarias que identifican toda unha época. José Segrelles, ilustrador valenciano excepcional e de gran fama internacional, trazou para Xabóns Barangé un cartel perdurable na súa época, en 1930. Ricard Fàbregas, un de 18os

cartelistas máis sólidos da súa xeración, traballou para a casa Foret enlos mesmos anos trinta. Algúns artistas destes traballaron moito en Francia, como loscartelistas Emili Vilà, moi activo en París, que debuxou alí para a casa J. Simonen 1932, ou Gaspar Camps, que á parte de alí tamén o fixo aquí, para Josep Camps e para Bellger (1935), así como para Gladys. Xa na postguerra o lonxevo caricaturista Joaquim Muntañola debuxou para Solriza en 1940 e para Dentichlor nos cincuenta; Roberto Bal- drich, un dos máis xenuínos creadores da imaxe frívola dos anos vinte, e fillo do temible xeneral Martínez Anido, traballou para Calber en1920 ou para Isabel Val (1942) e a citada Dana; Evarist Moura deseñou carteis para Ausonia nos anos corenta; Fernando Bosch ( Bosc), valenciano famoso en Francia, traballou para Elizabeth Arden en 1945; o polifacético Enric Clusellas deseñou para Juper en 1947; Emili Freixas para Laurendoren 1950. E loxicamente isto son só exemplos entresacados dunha actividade moitísimo máis intensa. Sobretodo estes artistas traballaron principalmente no campo do que hoxe chamamos o grafismo, e a maioría foron, cada un no seu estilo, nomes importantes. Pero artistas preferentemente dedicados á arte «pura», o que se difundía nas galerías de arte, tamén en ocasións foron requeridos a colaborar na publicidade de perfumería e cosmética. Así, o xenial Xavier Nogués deseñou o logotipo e o emblema da colonia Faianç Català en 1917, un mozo Antoni Vila Arrufat debuxou un cartel parao o perfume Guidor pola mesma época, e o escultor Joan Rebull colaborou para Nina Ricci en 1948. Incluso alguén tan universalmentefamoso como Salvador Dalí non desdeñou poñerse ao servizo da publicidade cosmética para Schiaparelli (1946) ou para Marquay (1956). Pero houbo outros artistas aos que non se lles coñece demasiada actividade plástica á parte da publicitaria ou ben que nesta tiveron nun medio de expresión primordial nas súas carreiras. Estes artistas no seu momento contaban menos que ninguén no cómputo dos plásticos verdadeiros dun país, pero os seus deseños ás veces terminaron caendo polo seu propio peso como froita madura, mostrándose como verdadeiras realizacionesde calidade nas artes plásticas, aínda que é verdade que os seus nomes todavía non contan na nómina da arte «serio» do país. Por exemplo Granell, grafista moi activo e de longo percorrido, aínda que de personalidade aínda desconocida, traballou para Foret na preguerra e para Calber e Orive en tempos do novo réxime. Lóxicamente no mundo enteiro, e sobretodo en Francia, a presencia de artistas destacados ao servizo dos produtos de perfumería e cosmética foi tamén sempre constante. Debuxantes gráficos tan recoñecidos como Adolphe Willette ou Paul Iribe traballaron para Piver en lasdos primeiras décadas do século XX. O cartelista estrela do art nouveau, Mucha, colaborou con Houbigant en 1912. E por outra banda o gran René Lalique tamén o fixo con Fontanis (1925). Un dos artistas máis constantes neste campo foi Jean- Gabriel Domergue, que como pintor foi moi activo; pero o seu estilo conservador, centrado habitualmente nun suave erotismo feminino, afastáballe da primera fila da pintura máis viva. En cambio estivo ao servizo da publicidade deste tipo para varias firmas ( Galeries Lafayette, Rigaud, Forvil), desde os anos vinte ata os cincuenta. E á marxe dos especialistasen publicidade —como o gran Cassandre que traballou polo menos para Guerlain en os cincuenta—, importantes artistas absolutos de a época tamén dedicáronse á publicidade, como Jean Cocteau ( Vol de Voile,1946), Christian Bérard ( Nina Ricci, 1946-1949) ou Sonia Delaunay ( Caron,1981, unha colaboración esta, en realidade, póstuma). O verdadeiramente importante de todos estes exemplos citados e de tantos outros que se poderían engadir, é a constatación da existencia dun corpus artístico insospeitado: o producido por aqueles creadores que, con case os mesmos instrumentos técnicos que os pintores, elaboraban por encargo —un sistema de produción artística moito máis fecundo e eficaz do que quere a lenda— toda unha serie de proxectos e gráficos que, á marxe da súa eficacia para arroupar os produtos de perfumería, poderían acabar constituíndo, como así foi, un magnífico expoñente da arte visual do seu tempo."

Texto de Arte a contrapié por Francesc Fontbona

Savon Roses Préferées

Paris, Victor Vaissier, 1900-1910

Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografía, 83 x 172 mm

En 1888 Victor Vaissier, sucesor da Savonnerie deas Nations, instálase no número 4 da praza da Ópera en París. Esta casa elabora o xabón de rosas, Savon Roses Préferées, cuxa etiqueta, de principios do século XX, está ilustrada con varias rosas en cromolitografía.

Olive Oil

Grasse (Alpes Maritimes, France), Giraud Frères, 1890-1900 Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografía, 146 x 168 mm

A empresa francesa Giraud Frères fundada en 1853 dedícase á fabricación de perfumes e xabóns. En 1900 é adquirida por varios produtores de aceites esenciais de Grasse, momento no que adopta o nome de Jean Giraud & Fils. A etiqueta de aceite de oliva desta casa contén un texto impreso en inglés onde se sinala que o aceite foi especialmente seleccionado por Giraud Frères para unha compañía americana.

Anónimo inglés (século XIX) « The soap- boiler»

Estampa: aguafuerte, 95 x 62 mm

Ilustración en: The book of English trades, and library of the useful arts
London, G. and W. B. Whittaker, 1824 A duodécima edición desta obra recolle imaxes de máis de setenta oficios que se desempeñaban no Reino Unido nas primeiras décadas do século XIX. O gravado coa imaxe do jabonero acompáñase cun texto onde se describe a forma de fabricar xabón, os ingredientes e instrumentos necesarios, os impostos que debían pagar os fabricantes, etcétera

Brisas do Ebro

Sevilla, Instituto Español Químico- Farmaceútico, 1920-1930

Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografía, 180 x 168 mm

O Instituto Español Químico Farmacéutico de Sevilla presenta, por primeira vez ao público, o perfume Brisas do Ebro na Exposición hispano-francesa de 1908 celebrada en Zaragoza. Nunha visita dos reis Alfonso e Vitoria Eugenia a soberana eloxia Brisas do Ebro e solicita que lle perfumen con el. A etiqueta de pos de beleza cun deseño posterior presenta unha sofisticada figura feminina de estilo anos 20. Na composición destaca a cor gris prateada do seu pelo, a tipografía e os motivos florais.

Lotion Extra- Surfine Aux Fleurs de France Paris, s. n., 1920-1930

Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografia, 92 x 67 mm

A etiqueta de perfume francés é un exemplo perfecto do estilo característico da muller nos anos 20. Presenta un rostro feminino con pelo negro ondulado e un rostro maquillado no que destacan os ollos sobre un fondo dun vermello intenso.

Soyons Discrets Paris, Lorenzy-Panca, 1920-1930

Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografia, 94 x 79 mm

As etiquetas de perfumes da casa Lorenzy- Panca son estilo art déco. Cunha presentación en forma de flor, están ilustradas con motivos florais, ou con figuras femininas, unhas elegantes, outras exóticas e misteriosas.

Xabón Amorodo

Barcelona, Myrurgia, 1932

Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografía, 145 x 212 mm

O atractivo deseño das etiquetas do Xabón Amorodo débese á perfecta combinación das cores, destacando a intensidade do vermello dos amorodos sobre os tons dourados e verdes das follas. Os fabricantes de perfumes, como Myrurgia, confiaban a súa reputación, tanto no perfume en si mesmo, como no impacto visual das ilustracións das súas etiquetas.

Poudre du riz á l’ OEillet Paris, J. Chamberry, 1920-1930

Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografía, 85 x 83 mm
As etiquetas de pos de arroz da casa francesa J. Chamberry presentan un deseño uniforme no que cambia a flor que se utiliza como esencia, neste caso muguet ou caravel.

Eau de toilette Paris Grasse, Lorenzy-Panca, Daubigny, J. Giraud Fils, 1905-1930 9 etiquetas comerciais Estampa: cromolitografia, 136 x 60 mm ou menos
Eph/1621(14), Eph/1577(5), Eph/1688(2), Eph/1602(42), Eph/1698(2), Eph/1621(16), Eph/1694(10), Eph/1602(49), Eph/1601(10) Neste conxunto hai seis etiquetas, as máis antigas, teñen ilustracións e decoración de estilo art nouveau. Outras tres, dos anos vinte, presentan deseños máis modernos con paisaxes, flores e froitas de cores máis intensas. O importante das etiquetas de produtos de beleza era que tivesen unha aparencia elegante e que calquera delas, xa fose un perfume, auga de tocador ou pos de beleza tivesen un deseño que lucise sobre a mesa de tocador.

Eau de Cologne Citronée Paris Grasse, Lorenzy-Panca, Daubigny, J. Giraud Fils, 1905-1930

9 etiquetas comerciais

Estampa: cromolitografia, 136 x 60 mm

Neste conxunto hai seis etiquetas, as máis antigas, teñen ilustracións e decoración de estilo art nouveau. Outras tres, dos anos vinte, presentan deseños máis modernos con paisaxes, flores e froitas de cores máis intensas. O importante das etiquetas de produtos de beleza era que tivesen unha aparencia elegante e que calquera delas, xa fose un perfume, auga de tocador ou pos de beleza tivesen un deseño que lucise sobre a mesa de tocador.

Eau de Lavande pour Massage Paris, Lorenzy-Panca, 1910-1920 2 etiquetas comerciais Estampa: litografía, cromolitografía, 90 x 120 mm ou menos

Eph/1621(4), Eph/1621(3) A etiqueta de auga de lavanda para masaxe de Lorenzy-Panca presenta escenas de deportes practicados por homes a principios do se glo XX: esgrima, equitación, fútbol e ciclismo que non deixan lugar a dúbidas sobre o seu destinatario. Outra etiqueta da mesma casa ten unha decoración en relevo e dourado ao redor da marca.

Fixador Beauty Barcelona, Salat, Font, 1910-1920 3 etiquetas comerciais Estampa: cromolitografía, 26 x 390 mm ou menos

Eph/559 (21), Eph/559(14), Eph/559(22) Nos primeiros anos do século XX teñen moito éxito entre homes e mulleres os produtos para o coidado do cabelo. A etiqueta do Fixador Beauty da casa Font de Barcelona está ilustrada coa figura dun cabaleiro. O seu aspecto atildado explícase pola moda e o peiteado masculino dos anos 20 e 30.

Lame Gillette Bleue

Vitoria, Barcelona, Gillette France, Juan Vollmer, Bassat, 1940-1950

7 fundas de follas de afeitar

Estampa: cromolitografía, reprodución fotomecánica, 98 x 65 mm

No século XX a navalla é o instrumento por excelencia para afeitar a barba. Pero a gran revolución neste terreo foi a aparición do sistema de afeitado con maquinilla. O inventor foi King C. Gillette que, en 1903, lanza as primeiras maquinillas e follas de afeitar do mundo. En España foron xurdindo numerosas marcas autóctonas, algunhas das cales foron moi populares como Iberia, Palmeira ou Filomátic.

Jener, Eduard (1882-1967) Flor de Brasón Barcelona, Myrurgia, 1932

Etiqueta comercial

Estampa: cromolitografía, 280 x 230 mm

O deseño de Flor de Brasón presenta motivos decorativos heráldicos en ouro e azul. A fotografía co frasco de cristal da mesma marca móstranos a importancia do deseño deste tipo de envases no campo da perfumería. Esta marca gozou de gran éxito como fragrancia masculina no mercado norteamericano.

O seu estoxo de matices Barcelona, Myrurgia, 1932 Prospectos comerciais Reprodución fotomecánica, 280 x 230 mm
Eph/136(18-20) A fábrica Myrurgia creada en 1916 convértese nunha das casas de perfumería máis importantes de España. Coida a súa publicidade mesmo nos prospectos que acompañan un estoxo de maquillaxe.

Belladermis Barcelona, Myrurgia, 1932 Etiquetas e prospectos comerciais Reprodución fotomecánica, 280 x 230 mm
Eph/126(22-24) Destaca a imaxe utilizada por Myrurgia para o deseño de Belladermis. Cunhas mans estilizadas que suxeitan o tubo de crema consegue un efecto de delicadeza para un produto destinado ao coidado da pel.

Terrenoire ( Loire), Parfumerie Française « Etoile», Ets. J. Thomas, Guinamand & Cie., 1920-1930

6 etiquetas comerciais

Estampa: cromolitografía,

84 x 64 mm

A perfumería Etoile foi fundada en 1900. As seis etiquetas de lociones e auga de colonia de distintas esencias repiten un mesmo deseño gráfico cambiando só o motivo central segundo a flor empregada na súa elaboración: caravel, gardenia, xasmín, heliotropo, etc.

Savon Violette Tatiana. Paris, Alexandra, Victor Vaissier, 1920-1930

2 etiquetas comerciais

Estampa: cromolitografía, 142 x 190 mm

As etiquetas para caixas de xabón de tocador de fábricas francesas contiñan tres pastillas de xabón envolvidas individualmente. Os ilustradores creaban innumerables e rechamantes deseños en estilo art noveau. A violeta é unha das flores máis utilizadas en perfumería, os seus aceites esenciais serven de base para perfumes e xabóns aromatizados como os fabricados polas casas Victor Vaissier, Erizma ou Sunlight.

Savon Extra-Fin Paris, Parfumerie Erizma, Victor Vaissier, 1885-1910

2 etiquetas comerciais

Estampa: cromolitografía, 160 x 200 mm ou menos
Eph/1583(2), Eph/1656(32) As etiquetas para caixas de xabón de tocador de fábricas francesas contiñan tres pastillas de xabón envolvidas individualmente. Os ilustradores creaban innumerables e rechamantes deseños en estilo art nouveau. A violeta é unha das flores máis utilizadas en perfumería, os seus aceites esenciais serven de base para perfumes e xabóns aromatizados como os fabricados polas casas Victor Vaissier, Erizma ou Sunlight.