EMAO EN LIÑA: Moku hanga [SERIGRAFÍA]

A impresión xilográfica en Xapón, moku hanga, é unha técnica que sobre todo se coñece polo seu uso no xénero artístico do ukiyo-e e aínda que similar ao gravado xilográfico occidental nalgúns aspectos, o moku hanga diferénciase porque se usan tintas baseadas na auga (en contraposición á xilografía occidental, que usa tintas baseadas no aceite), o que permite unha ampla gama de cores intensas, degradadas e a transparencias. En post anteriores neste blog fixemos un leve percorrido histórico polo ukiyo-e e mollámonos coa onda de Hokusai, seguindo nesa onda tomarémola de exemplo para amosar como se facía o moku hanga da man do artesáns Niinomi Morichika e Nakata Noboru.

Para amosar todo o proceso achego un fragmento da reportaxe de Nippon.com-unha xanela a Xapón sobre cómo se elabora unha xilografía ukiyo-e:

"O Instituto Adachi de Xilografías e a Fundación Adachi para a Conservación das Técnicas Xilográficas non escatiman esforzos á hora de transmitir os seus coñecementos, co fin de que a arte dos ukiyo-e perdure no tempo, mediante a reprodución de obras mestras de artistas como Katsushika Hokusai (1760-1849) e Kitagawa Utamaro (1753-1806), e a creación de pezas contemporáneas.
Nakayama Meguri, unha das responsables do Instituto, tivo a amabilidade de abrirnos as súas portas para que observemos como traballan un gravador e un estampador. Ambos os mestres reproduciron baixo a nosa atenta mirada a xilografía A gran onda de Kanagawa, afamada peza pertencente á serie Trinta e seis vistas do monte Fuji, de Katsushika Hokusai, mostrando un gran respecto pola tradición e as técnicas empregadas durante o período Edo.

1. Pégase a folla de papel sobre a matriz de madeira. 2. Grávanse en relevo os contornos coa axuda dunha gubia pequena. 3. Baléirase a superficie ao redor dos contornos do debuxo cunha gubia e un martelo. 4. A prancha principal (omohan), que representa todo o debuxo, queda lista. 5. Esténdense sobre a prancha os pigmentos coas cores servíndose dun cepillo. 6. Colócase a folla de papel sobre a prancha de acordo coas marcas (kentō) que previamente se realizaron sobre a madeira. 7. Esfrégase o papel cun baren para que as cores penetren no papel. 8. A xilografía vaise estampando cor por cor. O gravador utiliza tantas matrices como pigmentos vaia empregar.

O gravador Niinomi Morichika

O silencio e a concentración 'enchen' o taller onde o gravador Niinomi Morichika realiza o seu traballo baixo a tenue luz do sol. O artesán, que leva case medio século exercendo esta profesión, ten á man todas as ferramentas e utensilios que necesita, entre eles a gubia.

Morichika emprega pranchas de madeira de cerdeira, que é dura e presenta vetas moi finas. O bo deste material é que se dilata pouco cando está húmido e apenas encolle cando está seco. O gravador unta na madeira, coa man, unha cola feita de arroz (wanori), para poñer inmediatamente sobre ela o debuxo, realizado en papel xaponés moi fino. Posteriormente, dálle a volta á folla e colócaa sobre a madeira, de maneira que o anverso quede sobre esta. Así, a famosa onda de Hokusai sitúase á dereita da prancha, e non á esquerda como na obra orixinal, pero recupera a súa posición orixinal tras a estampaxe.

Frota suavemente o papel coa punta dos dedos ata que a tinta chinesa do debuxo penetra na madeira. Na folla aparecen os trazos do debuxo, necesarios para o seu posterior gravado. O orixinal non se pode conservar nunca. Este labor require unha precisión milimétrica e dispoñer dunha boa iluminación; por este motivo, colócase un frasco de auga diante dunha lámpada para harmonizar a luz e permitir que se vexan os trazos máis finos do debuxo que serve de base para o gravado.

Morichika grava a prancha para que os trazos queden en relevo; posteriormente, baleira a madeira que queda ao redor. A beleza de cada xilografía depende da destreza coa que realice o seu traballo. Os gravadores con anos de experiencia levan a cabo a tarefa sen cometer o máis mínimo erro, mesmo cando teñen que gravar trazos de menos dun milímetro, como é o caso do cabelo das belas mulleres que retratou nas súas obras o pintor Utamaro.

Grava todo o debuxo sobre unha primeira matriz, denominada omohan. Para garantir a calidade do acabado, imprímea con tinta chinesa, técnica denominada kyō gō zuri. Unha vez terminada esta parte do proceso, móstraselle o resultado ao artista, que sinala en vermello a cor que quere aplicar en cada parte. O gravador realiza dúas marcas, kentō en xaponés, na esquina inferior dereita, aproximadamente a un terzo da parte inferior de cada ferro, para colocar a folla nun lugar que permita unha correcta estampaxe. O artesán grava tantas pranchas como cores vaia estampar; neste caso, cinco, que se gravarán a ambos os dous lados, excepto na primeira, na que só se fará por un.

A madeira pódese utilizar polo anverso e o reverso, o cal permite gravar dúas partes diferentes en cada cara. No período Edo as xilografías eran un produto de distribución comercial, polo que se tentaba que o custo de produción non fose moi alto; para iso, só se usaban oito ou dez cores, isto é, catro ou cinco pases de matriz como máximo. O artesán tarda tres semanas en gravar todas as matrices necesarias para esta xilografía de Hokusai. A habilidade e a precisión coas que realiza o delicado labor son dignas de mención.

(...) O estampador Nakata Noboru, que se dedica ao seu oficio desde hai máis de corenta anos, comeza a aplicar as cores unha por unha. Para iso utiliza follas de papel tradicional xaponés sobre as que se aplicou unha solución líquida de alume e argamasa de orixe animal dō sa) que facilita que os pigmentos se adhiran á madeira harmoniosamente. Os contornos do debuxo adóitanse estampar con tinta chinesa, pero no caso desta xilografía de Hokusai emprégase un azul índigo.

Na antigüidade, só se utilizaban pigmentos de orixe mineral ou vexetal, a finais do século XIX comezaron a comercializarse pigmentos químicos de cores moi fortes. Con todo, os artesáns da Fundación Adachi fan todo o posible por utilizar pigmentos naturais. Trátase duns pos que se mesturan con auga. O estampador Nakata Noboru, de 77 anos. O estampador humedece a madeira polos dous lados cun cepillo de porcas de cabalo para que o ferro absorba ben os pigmentos, e comeza a estampar. Elixe a cantidade de pigmento que aplica en función da densidade de cor que desexe obter; logo esténdeo pola superficie. Coloca a folla de papel sobre o ferro de acordo coas marcas (kentō) que previamente se realizaron sobre a madeira.

O estampador traballa nunha pequena mesa de madeira inclinada (suridai), sentado á turca. Isto permítelle aplicar as cores con máis forza e de maneira uniforme; faino fregando sobre o papel un tampón que el mesmo elaborou (baren). Empeza polo ferro que serve de base, que xa está totalmente gravada; posteriormente, vai aplicando as sucesivas cores nos ferros correspondentes, dos tons máis claros aos máis escuros. Se durante o proceso observa que hai algunha cor que non ocupa exactamente o lugar que debería, revisa as marcas para que a folla estea sobre a parte que se vai a estampar. Que ocorra isto coas cores ten a súa explicación en que a madeira se dilata ou encolle en función da humidade e a secura do aire. Esta tarefa require unha gran forza física, razón pola cal no pasado realizábana exclusivamente os homes; con todo, na actualidade hai tamén mulleres que se dedican a ela.

Tras aplicar todas as cores fregando co tampón baren, que permite que as fibras do papel absorban os pigmentos, déixase secar a xilografía unhas horas. Existen, ademais, numerosas técnicas sofisticadas para gofrar o papel, difuminar as cores, etc."

A continuación as distintas etapas do proceso de estampaxe. A primeira matriz, denominada omohan, está estampada con azul índigo; posteriormente, vaise aplicando o resto das cores, das máis claras ás máis escuras:

Podedes consultar o artigo enteiro premendo aquí.

David Bull é un impresor e tallador en madeira ukiyo-e que dirixe o estudo Mokuhankan ukiyo-e en Asakusa, Tokio. Nacido en Gran Bretaña, Bull mudouse a Canadá á idade de 5 anos, e viviu alí ata 1986. Aos 35 anos mudouse coa súa familia a Tokio para practicar o ukiyo-e. Primeiro descubriu os bloques de madeira xaponeses mentres traballaba nunha tenda de música en 1980 en Toronto, aos 28 anos, e comezou a facer os seus propios gravados sen estudos formais. É coñecido polo seu traballo no colectivo dos heroes de Ukiyo-e proxecto xunto con Jed Henry, recreando escenas modernas de videoxogos con gravados en madeira de estilo tradicional.
David Bull ten toda unha serie de vídeos titulada "Ukiyo-e heroes" nos que amosa os procesos de realización. Aquí deixo o capítulo 22 para ver a aplicación da tinta e os rexistros, pero calquera dos seus vídeos é moi didáctico e inspirador, espero que os gocedes: